حقوق خویشاوندان
حقوق خویشاوندان
خانواده مسلمان خانواده‌ای یکپارچه، هماهنگ،
از درون استوار، از بیرون و در روابط با دیگران همه همّ و غمّ آن پاسداری از حرمت،
کرامت و در پیش گرفتن راه پاکی و پرهیزکاری است. در واقع به هر میزانی که خانواده
اسلامی همیار و پشتیبان هم باشند و با بهره‌مندی از اخلاق، فضیلت، پاکدامنی، عفت،
خیرخواهی، بخشندگی و صمیمیت، خود را مسلح نمایند، بیشتر مورد احترام همسایگان و
مردم جامعه‌اند.
خویشاوندان کسانی هستند که با انسان دارای
روابط نسبی و نژادی می‌باشند و این حلقه ارتباط استحکام‌بخش به حلقه ارتباط برادری
دینی و مؤید بر اخوت ایمانی است، اما بدون ارتباط با برادری دینی از ارزش و منزلت
خاصی برخوردار نیست.
در راستای یکپارچگی و استحکام ارکان
خانوادگی، اسلام حقوق مشترکی را میان خویشاوندان مقرر نموده که مهم‌ترین آنها
عبارتند از:
۱- نیکوکاری
اراده خداوند متعال بر این قرار گرفته که
اساس ارتباط انسان مؤمن با خانواده و جامعه‌اش در همه امور و در همه زمینه‌ها با
بهترین و زیباترین صورت ممکن باشد. انسان مسلمان موظف است که با خویشاوندان و
بستگانش با کلام و سخن سنجیده و مطلوب و رفتار شایسته برخوردار نماید و چنانچه
نیازمند باشند در حد توان نیازمندی‌شان را برآورده نماید. به طور مرتب به آنان
سرکشی کند و چنانچه بیمار بودند به عیادت‌شان برود و از حال و احوال آنها جویا شود
و از هیچ‌گونه همکاری و دلسوزی برای آنها کوتاهی نورزد و در تشییع جنازه آنها
مشارکت کند؛ زیرا خداوند متعال می‌فرماید: (البقره / ۱۷۷)
«و از اموال خود، هرچند آن را دوست می‌دارد
به نزدیکان می‌دهد …». (النساء / ۳۶)
«خداوند را عبادت کنید (و کسی و) چیزی را با
او شریک نگردانید و نسبت به پدر، مادر و نزدیکان به نیکی رفتار کنید». (الاسراء /
۲۶)
«حق خویشاوندان را (از قبیل صله رحم، محبت و
تعاون) و حق مستمندان و وامانده در راه را (از قبیل زکات، صدقه و احسان) بپرداز و
به هیچ‌وجه ریخت‌وپاش مکن».
هم‌چنین قرآن مسلمانان را به مراعات حق و
عدالت ـ به ویژه در شرایط خاصی مانند هنگام تقسیم ارث میان خویشاوندان و نزدیکان و
سپردن حق هر یک به آنها فراخوانده است. (النساء / ۸)
«هرگاه خویشاوندان (کسی که فوت کرده) و
یتیمان و مستمندان (غیرخویشاوند) برای تقسیم (ارث) حضور پیدا کردند، بخشی از آن
اموال را به آنها بدهید و به روش زیبا و شایسته با ایشان سخن بگویید».
انسان مسلمان نباید از صدقه و انفاق به
خویشاوندان به ویژه زمانی که از خرج و هزینه خود چیزی اضافه داشته باشد، کوتاهی
نماید و هم‌چنین لازم است برای اصلاح و آشتی میان خویشاوندان ـ زمانی که اختلافی
میان آنها بروز کند ـ در اسرع وقت ممکن اقدام نماید و مطمئن باشد که چنانچه اخلاق
و دادگری را مراعات نماید به خاطر آن دارای اجر و ثواب خواهد بود.
اقارب وخویشاوندان شامل برادران، خواهران و
فرزندان آنها، عمو، عمه و فرزندانشان و دایی، خاله و فرزندان آنها می‌باشد. ترمذی
روایت می‌نماید که رسول خداص فرموده است: «خاله به منزله مادر است». و لازم به
یادآوری است که احسان و رفتار درست با خویشاوندان باید در جهت اجرای اوامر خداوند
و پیامبر گرامیص باشد و با اهداف و اغراض مادی و دنیوی همراه نگردد؛ زیرا انسان
مسلمان مخلص سعی می‌کند همه کردار و گفتارش در راستای رضایت خداوند انجام پذیرد.
۲- وصیت برای خویشاوندان
وصیت برای خویشاوندان قسمتی از دارایی به
خویشاوندان براساس این ایه قبلاً واجب بوده است: (البقره / ۱۸۰)
«هنگامی که برای یکی از شما (بیماری سخت
مشرف به) مرگ فرا رسید، اگر دارایی و ثروت را از خود برجای (می) گذاشت. از سوی
خداوند) وصیت، بر شما واجب شده است (و باید) برای پدر، مادر و نزدیکان به طور
شایسته وصیت کنید. این حقی است که بر دوش پرهیزکاران است».
اما پس از مدتی این آیه به وسیله آیات میراث
که در سوره النساء آمده منسوخ گردیده و واجب بودن آن برای غیر وارثین به مستحب و
مطلوب مبدل گردیده است و این کار در واقع زمینه‌ساز دوام الفت، مودت و حُسن روابط
میان آنهاست.
۳- محبت با خویشاندان
انسان مسلمان طبیعتاً دیگر مسلمانان را دوست
می دارد و در مواقع سختی رفع نیازمندی‌های آنان را بر نیازهای خود ترجیح می‌دهد،
به ویژه زمانی که آن مسلمان از اقوام و نزدیکان او باشد. در این صورت محبت، دلسوزی
و احساس مسئولیتش در آشکار و نهان برای او بیشتر می‌گردد و در شادمانی ازدواج،
تولد فرزند، موفقیت او در کار و تحصیل و … مشارکت می‌نماید و به هنگام غم،
ناراحتی و مشکلات هم، سعی خود را برای دلجویی و کمک به او به کار می‌گیرد و در
موارد خیر، مفید و برپایی عدالت و حق از او پشتیبانی می‌نماید؛ زیرا خداوند متعال
منزلت قرابت و خویشاوندی را بسیار گرامی نموده و آن را زمینه‌ای برای ایجاد تفاهم
و وحدت میان اهل ایمان قرار داده و خطاب به پیامبر بزرگوار اسلامص فرموده‌اند: (الشوری
/ ۲۳)
«(ای پیامبر) به آنان بگو من هیچ اجر و
پاداشی را به جز محبت و دوستی با نزدیکان از شما نمی‌خواهم».
اما نباید فراموش کنیم که محبت خویشاوندان
را نباید بر محبت خداوند، پیامبر و جهاد در راه خدا ترجیح بدهیم. زیرا محبت
خداوند، پیامبر و اسلام بر همه مسائل بزرگ و کوچک زندگی اولویت دارند؛ زیرا خداوند
می‌فرماید: (البقره / ۱۶۵)
«آنهایی که ایمان آورده‌اند بیشترین محبت را
برای خداوند دارند».
رسول گرامی اسلامص فرموده‌اند:
«هرکس دارای سه خصلت باشد، شیرینی ایمان را
چشیده است: این‌که خداوند و پیامبرش را بیش از هر چیز دیگری دوست بدارد و دیگران
را هم تنها به خاطر خداوند دوست بدارد و هم‌چنان که می‌ترسد که او را زنده زنده در
آتش بیندازند، از بازکشت به کفر هراسی در دل داشته باشد».
هم‌چنین لازمه محبت خداوند، پیامبر و دین آن
است که حق و عدالت را از خویشاوندانش بیشتر دوست بدارد؛ زیرا پایبندی به حق و
انصاف حتی بر مصالح و منافع خویشتن و پس از آن دوستان و نزدیکان برتری دارد؛ زیرا
خداوند متعال فرموده‌اند: (النساء / ۱۳۵)
«ای کسانی که ایمان آورده‌اید دادگری را پیش
خود سازید و در اقامه عدالت و دادگستری تلاش کنید و تنها به خاطر خداوند شهادت
بدهید (و از این و آن به ناحق طرفداری نکنید) هرچند که شهادت و گواهی شما به زیان
خود، پدر، مادر، و خویشاوندان‌تان تمام شود».
در واقع هرکس در حکم و قضاوت راه ستم و جور
را در پیش گیرد در دنیا و آخرت زیان بار و بدبخت خواهد شد. از این آیه این‌گونه
فهمیده می‌شود که هرکس محبت خانواده و خویشاوندان را بر محبت خداوند، پیامبر،
احکام دین و جهاد در راه آن ترجیح بدهد، از صراط مستقیم اسلام خارج شده است.
۴- صله رحم
خداوند متعال انسان‌ها را به ارتباط با
خویشاوندان و محبت با آنها دستور فرموده است؛ زیرا قطع ارتباط و عدم رفت و آمد با
آنها زمینه نگرانی و دشمنی را میان افراد خانواده فراهم می‌نماید و سبب تفرقه و
پراکندگی می‌شود و شرایطی را فراهم می‌نماید که به هیچ‌وجه با تفاهم و تعاونی که
اسلام خواهان تحقق آن میان همه افراد جامعه مسلمان است، سازگار نیست. خداوند متعال
می‌فرماید: (الانبیاء / ۹۲)
«به راستی این (امت) امت واحد و (یکپارچه)
است و من پروردگار همه شما هستم و پس تنها مرا پرستش کنید».
و در مورد پرهیز از قطع صله رحم و عدم
ارتباط با خویشاوندان می‌فرماید: (محمد / ۲۲)
«آیا اگر (از قرآن و هدایت اسلام) روی گردان
شوید، جز این انتظار دارید که در زمین به فساد بپردازید و پیوند خویشاوندی میان
خود را قطع کنید؟»
هم‌چنین در مورد ضرورت رفت و آمد، الفت و
محبت با خویشاوندان قرآن به صراحت می‌فرماید: (الاحزاب / ۶)
«و خویشاوندان نسبت به همدیگر در کتاب
خداوند، از مؤمنان و مهاجران برترند».
این آیه به موضوع ارث بردن مهاجرین از
دیگران پایان داد و موضوع ارث بردن را تنها براساس پیوند خویشاوندی قرار داد.
در مورد ترغیب به صله رحم احادیث بسیاری از
رسول خداص روایت شده است که می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: رسول خداص فرموده‌اند:
«هرکس که می‌خواهد روزیش بیشتر شود و عمرش
طولانی شود، با خویشاوندان خویش رفت و آمد داشته باشد».
و فرموده‌اند:«صدقه و صله رحم عمر انسان را
بیشتر نموده و از مرگ نامطلوب، سختی و مشکلات جلوگیری می‌نماید».
خداوند کسانی را که با خویشاوندان خویش قطع
ارتباط می‌نمایند، مورد ملامت قرار داده و قیام‌کنندگان به صله رحم و محبت با
اقوام را به محبت و دوستی خود مژده داده است. رسول خداص فرموده است:
«مهربانی و صله رحم با عرش خداوند در ارتباط
است و می‌گوید: هرکس مرا پیوند دهد، خداوند او را به خود پیوند می‌دهد و هرکس مرا
قطع کند، خداوند ارتباطش را با او قطع خواهد نمود».
و در حدیثی قدسی آمده است: «خداوند عزوجل
فرموده‌اند: من خداوند رحمانم و خود مهربانی و رحمت را آفریده‌ام و آن را از اسم
خود برگرفته‌ام، هرکس با دیگران مهربانی ورزد و با خویشاوندان در ارتباط باشد من
هم با او مهربان خواهم بود و هرکس با آنها قطع رابطه نماید، با او قطع رابطه می‌نمایم
و بنیانش را برمی‌اندازم».
صله رحم با خویشاوندان هرچند مشرک باشند
کاری مطلوب است؛ زیرا اسماء دختر حضرت ابوبکر صدیق فرموده است:
«روزی خانم برده‌ای در زمان قریش که مشرک بود، برای درخواست کمکی نزد من آمد و از
رسول خداص پرسیدم، اجازه دارم با او رفت و آمد و محبت بنمایم؟ رسول خداص فرمود:
آری». هم‌چنین رسول خداص اجر و پاداش صدقه و احسان به خویشاوندان را چندین برابر
بیان فرموده است: «صدقه به مستمندان یک چیز است. اما صدقه به خویشاوندان هم صدقه
است هم صله رحم».
یکی از ارزش‌های اخلاقی در روابط خانوادگی
این است که با آن دسته از اقوامی که با انسان قطع ارتباط کرده‌اند، ارتباط برقرار
شده و رفت و آمد نماید و آن‌که ایمان و پرهیزکاریش بیشتر است، زودتر به دیدار و
سلام و احوال‌پرسی برود؛ زیرا قهر با خویشاوند نباید بیش از سه شبانه‌روز به طول
بیانجامد. این نوع از اخلاق بسیار ارزشمند و متمدنانه است. رسول خداص فرموده است:
«صله رحم همین نیست که به دیدار آنهایی
بروید که به دیدارتان آمده‌اند، بلکه صله رحم واقعی این است که به دیدار و سرکشی
آنهایی بروید که با شما قطع ارتباط کرده‌اند».
و ابوداود از ابو ایوب انصاری نقل می‌نماید
که: رسول خداص فرموده است:
«به هیچ وجه روا نیست مسلمانی بیش از سه
شبانه‌روز با برادر مسلمان خود قطع رابطه بنماید و هنگامی که به هم می‌رسند به همدیگر
پشت نمایند. بهترین آنها کسی است که سلام و احوال‌پرسی را زودتر آغاز کند».
و همین اخلاق و ویژگی بوده که سبب شده رسول
خداص به دارنده اخلاق برتر توصیف شود و این آیه نازل شود که: (الاعراف / ۱۹۹)
«گذشت و بخشش را برگزین و به نیکی دستور بده
و از جاهلان روی برگردان».
و حضرت جبرئیل این آیه را برای رسول خداص
این‌گونه تفسیر فرمودند که: «با آنهایی که با تو قطع رابطه کرده‌اند، رابطه برقرار
کن! و به آنهایی که از دادن چیزی به تو دریغ ورزیده‌اند، عطا و بخشش داشته باش و
کسانی را که به تو ستم ورزیده‌اند مورد عفو قرار بده!»
یکی از بدترین عواقب قطع ارتباط با
خویشاوندان عدم پذیرش اعمال انسان است. امام احمد از ابوهریره روایت کرده‌اند که از رسول خداص شنیده است:
«اعمال انسان‌ها پنجشنبه شب‌ها مورد بررسی
قرار می‌گیرد و در میان آنها اعمال کسانی که با خویشاوندان خود قطع ارتباط کرده‌اند،
مورد قبول قرار نمی‌گیرد».
و گلایه مردی در نزد رسول خداص این موضوع را
مورد تأکید قرار می‌دهد. امام مسلم از ابوهریره روایت می‌نماید که: «روزی مردی نزد
رسول خداص آمد و گفت: یا رسول اللهص! من به اقوام و خویشاوندانم سرکشی می‌نمایم.
اما آنان با من هیچ رفت و آمدی ندارند، و با آنان خوبی می‌نمایم. اما آنان با من
بدرفتاری می‌کنند و خیر و مصلحت آنان را می‌خواهم اما آنها توجهی به من ندارند»!
رسول خداص فرمود: «اگر این سخنان تو صحیح باشد، مثل آن است که آنها زنده زنده در
شن داغ فرو روند (و دچار عذاب و ناراحتی بشوند) و اگر هم‌چنان با آنها رفتار نمایی
خداوند مدام یار و پشتیبان تو خواهد بود».
کسانی که با خویشاوندان خود قطع ارتباط می‌نمایند
در دنیا دچار عذاب وجدان می‌شوند؛ زیرا در تنهایی و غربت روزگار به سر خواهند برد
و در قیامت مورد خشم خداوند قرار خواهند گرفت؛ زیرا رسول خداص می‌فرمایند:
«سوگند به خداوندی که براساس حق و راستی مرا
مبعوث نموده، او صدقه و احسان کسانی را که خویشاوندان مستمند دارند و صدقه و کمک
خود را به دیگران می‌دهند، نخواهد پذیرفت. سوگند به خداوند او در روز قیامت به
آنان نگاه نخواهد فرمود».
——————————————-
منبع : فقه خانواده در جهان معاصر
مولف : دکتر وهبه زحیلی
مترجم : عبدالعزیز سلیمی
انتشرارات : نشر احسان
