دعوت در عصر حاضر، ویژگی ها ،نشانه های و درس و عبرت ها
دعوت در عصر حاضر، ویژگی ها ،نشانه های و درس و عبرت ها
نویسنده:دکتر محمد ابوالفتح البیانونی/مترجم:عبدالرحمن زمان پور
دوران جدید که از سقوط خلافت در سال ۱۹۲۴ میلادی شروع شده، تا امروز ادامه دارد.[۱]نوشتن درباره ی تاریخ دعوت در عصر حاضر ، با توجه به پراکندگی عقاید و آراء در این باره ، و متعدد بودن میدان و عرصه های دعوی از یک جهت دیگر، و نبود بررسی کارشناسانه و فراگیر در باره ی این عصر از جهت دیگر،کار دشواری است.[۲]زیرا تاریخ دعوت ، هر دعوتی را شامل می شود. این دعوت ، فردی باشد یا جمعی، جهانی باشد یا منطقه ای، تبلیغی باشد یا تعلیمی و تطبیقی ، فرقی نمی کند. باز تفاوتی ندارد که این حرکت در کشورهای عربی باشد یا کشورهای غیر عرب مسلمان. یا فعالیت های دعوی در کشورهای اسلامی باشد یا کشورهای دیگر.
این میدان گسترده ای است که احاطه ی آن دشوار است. بعضی از نویسندگانی که درباره ی تاریخ دعوت نوشته اند تاریخ یک دعوتگر از دعوتگران معاصر را مورد بررسی قرار داده اند همان طور که بعضی از نویسندگان درباره امام حسن البنا و مودودی و دعوتگران دیگر که در جهان اسلام پراکنده اند نوشته اند؛و نویسندگان دیگر تاریخ یکی از حرکت های دعو یا یکی از جماعت های اسلامی را مورد بررسی قرار داده اند مثلاً بعضی از نویسندگان درباره ی حرکت اخوان المسلیمن و حرکت جماعت اسلامی و حرکت های پراکنده ی دیگر جهان اسلام نوشته اند و نویسندگان دیگری ، تاریخ دعوت در یک منطقه از نقاط جهان اسلام را از دیدگاه عمومی مورد بررسی قرار داده اند. همان گونه که بعضی از نویسندگان نیز درباره ی دعوت اسلامیو پیشرفتش در شبه قاره ی هند [۳]و دیگران دربارهی دعوت اسلامی در شاخ آفریقا و نویسندگان دیگر در زمینه های متعدد مطالبی نوشته اند.[۴] و هیچ یک از کتاب هایی ذکر شد، به تنهایی،تصویر کاملی از حرکت دعوت در این عصر را نشان نمی دهد اما مجموع آن ها می تواند گوشه ای از حرکت دعوت در عصر حاضر را نشان دهد.
به این دلیل مناسب دیدم در این مدخل – بعد از ذکر مشکل- به بررسی بعضی از ویژگی های کلی دعوت در این عصر اکتفا کنم و نیز به بعضی نشانه ای بارز و درس و عبرت هایی اشاره کنم که از اقعیت حرکت دعوی معاصر استنباط می شود. این ویژگی ها و نشانه ها و درس ها عبارتند :
- حرکت دعوت اسلامی در این عصر،با این که به سبب سقوط خلافت اسلامی توسط دشمنان اسلام، بزرگترین آسیب دیده ( چرا که پس از سقوط ، امت های اسلامی به دولت های کوچکی تبدیل شدند و مورد هجوم ملت های استعمارگر قرار گرفتند) اما، چه در زمینه ی تبلیغ و انتشار اسلام،و چه در عرصه ی تعلیم و تبیین آن برای مردم و چه در میدان تطبیقش در ندگی شخصی و زندگی عمومی، متوقف نشده است. اگر چه این حرکت ، در مان ها و مکان های مختلف قوت و ضعف داشته، ولی خداوند که وعده ی حفظ قرآن و پیروز ساختنش را داده است، دعوتگران تلاشگری را نیز بدین امر گماشته که در کسوت دانشمندانی خداجو، به وظیفه ی دعوت قیام کرده اند، دین را برای مردم حفظ کرده اند. این برگزیدگان ، بسیاری از غافلان را از خواب غفلت بیدار کرده اند و در این راه عاب و شکنجه های زیادی را متحمل شده اند چرا که در اجرای دعوت در اطراف گیتی به هجرت رفتند و پراکنده شدند و گاه کشته شدند ولی باز صبر کردند و یکدیگر را نیز به صبر فرا خواندند.
- اشکال حرکت دعوت در این عصر بسیار متنوع است. بعضی حرکت ها ی فردی است که به دست علماء ربانی و دعوتگران اهل عملی که اینجا و آنجا پراکنده بودند، برپا شده است. بعضی حرکت ها نیز جمعی بوده، شکل نهادها و جماعت های سامان یافته را به خود گرفته است. این سازمان ها و جماعت ها، با سامان های محلی که افرادی فعال از فرزندان این امت آن ها را تأسیس کرده اند، و با سازمان های جهانی که از دولت های اسلامی موجود بر آمده اند، تفاوت دارند( به ویژه آن سازمان هایی که استعمار مستقیم به سرزمین شان داخل نشده است.)اما همه ی این حرکت ها در هموار ساختن مسیر دعوت در این جا و آنجا نقش داشته اند و هیچ نقطه از سرزمین مسلمانان،از این گونه حرکت ها خالی نبوده است.
- برنامه ها و اسالیب دعوی این حرکت ها نیز گوناگون است. بعضی از این حرکت ها، دعوتهایی شامل و فراگیر است و برخی دیگر جزئی و منطقه ای.همان گونه که بعضی از حرکت ها، سازمان هایی تربیتی و تبلیغی و فکری سیاسی … است. بعضی از جماعت ها به یک جنبه بیش از سایر جنبه ها اهمیت می دهند و هر جماعتی به تناسب طبیعت و اهدافش ،برنامه ها و اسالیب دعوی ویژه ای را برای خود بر می گزیند. مردمی نیز که به دعوت اهمیت میدهند، هر یک بر حسب اهتمام و استعداد و امکانات از یک جهت، و از جهت دیگر به تبع بسترهای عام و خاصی که این جماعت ها و سازمان ها را احاطه کرده، یک جنبش و جماعت را دوست می دارند و آن را انتخاب می کنند. این تنوع و تعدد در کار دعوت اسلامی،دارای نکات مثبتی است همان گونه که از نکات منفی نیز خالی نیست.[۵]
- بسیاری از حرکت ها ی دعوی و فردی و جمعی، به سبب های گوناگون داخلی و خارجی، به خطاهای عملی عدیده ای دچارشده اند که به کلیت دعوت اسلامی، آسیب رسانده است تا آن جا بعضی حرکت ها و جماعت ها ند بسیاری از مردم اعتبار و مصداقیت خود را از دست داده اند و ناگزیر از ترک عرصه ها ی حقیقی رشد و بالندگی شده اند. بارزترین این خطاها عبارتند ا L بخل ورزیدن، آخرت به دنیا فروختن، و غرور و عاشق افکار و آرای خویش شدن)
- بسیاری از فعالان در صفوف دعوت – با اختلاف درجاتشان – به این بیماری های مهلک سه گانه – یا به بعضی از آن سه بیماری – دچار شده اند و می دانیم که این بیماری ها نه قول، ارزشی دارد و نه حرکت. این بیماری های سه گانه از خطرناک ترین بیماری های جمعی و اجتماعی به شمار می رود و رسول الله ( صلی الله علیه و آله و سلم) با روش های متعدد ما را از آن برحذر داشته ، فرموده است : «هر گاه دیدی بخل فرمانروا شده، و از هوی و هوس پیروی می شود، و دنیا بر آخرت ترجیح داده می شود و هر صاحب نظری ، شیفته ی نظر خود شده، پس مواظب خودت باش و مردم را رها کن[۶] .و کار تا بدانجا پیش رفته که اگر هم کسانی از دو بیماری مهلک مذکور در امان بمانند. بعید می نماید که از بیماری سوم( مغرور شدن به رأی خویش) سالم مانده باشند.
- این حرکت های دعوی فردی و جمعی، با اشکال مختلفشان، از طرف دشمنان کمین گرفته ، با مبارزه طلبی های دشوار و حمله های سختی رویارو بوده اند. دشمنانی که برای سقوط خلافت تلاش کردند و برای نابودی اسلام و مسلمانان برنامه ریزی نمودند، امت اسلامی را با انواع گوناگونی از نبردهای نظامی و سیاسی و اقتصادی و فکری و اجتماعی روبه رو کردند که مشکلات دعوت را دو چندان کرد، و جبهه های متعددی را در برابرش گشود، و حرکت های اسلامی را وارد درگیری های متعدد و طاقت فرسایی کرد. دعوتگران ازبرنامه ریزی دشمنانشان غال بودند، و ضعف آمادگی داشتند و صف هاشان متفرق بود. اینغفلت و ضعف اثر تاریخ دعوتشان درزندگی امت را کم کرده و آنان را به محنت های پیاپی و بی شماری دچار ساخت.
- با این مبارزه طلبی هایی که دعوت در این عصر با آن روبه رو شده دشوار و جبهه های مخالف، متعدد بوده، اما علی رغم خطاهای بسیار داعیان و مصلحان ، دعوت و عمل اسلامی به نتایج مهمی دست یافته ، و در بعضی سطوح و در میدان های مختلف ،آثار بزرگی به یادگار گذاشته است. در صورتی که از این تجارب استفاده ی صحیح شود،و دعوتگران و مصلحان برای تصحیح خطاها یکدیگر را کمک کنند، و متناسب با عصرشان اسلوب عمل را نیز پیشرفت دهند، و بین امکانات و وظایفشان توازنی ایجاد کنند؛ این آثار بر جا امنده، در حکم پایه و بنایی استوار برای خیزش دوباره امت اسلامی و تصحیح مسیر حرکت دعوی است.
- ۸٫ دشمنان توانستند از دو راه اساسی با امت در درون خانه هایشان مبارزه کنند:
الف: ازطریق فاسد ساختن نخبگان که به غرب یا شرق سر سپرده یا بدان دیار سفر کرده بودند. این آلودگان ، بسیاری از سموم دشمنان و شبهات خاورشناسان درباره اسلا را با خود به کشرهای اسلامی به ارمغان آوردند و به شهرهایشان برگشتند در حالی که زیر نظر آن دشمنان شرقی و غربی تربیت شده بودند تا در مراکز رهبری و توجیه گیر مستقر شوند.
ب : از طریق نمایندگان محلی که استعمار آنان را در سرزمین مسلمانان به شکلی ویژه تربیت کرده بود تا بعد از رفتن شان – یا اخراجشان – جانشینی داشته باشند. استعمارگران ، این گونه افراد را، با برنامه ریزی تقویت و تأیید کردند و در بین خودشان به تبادل مصالح پرداختند. این دو گروه، در سرزمین های اسلامی کاری کردند که از استعمار گران اصلی و دشمنان آشکار ساخته نبود… و دعوت اسلامی در رویارویی با این گونه سر سپردگان با مشکلاتی روبه رو شد که در رویارویی با استعمارگران در مان استعمار گریشان رویارو نشده بود.
- با این همه، مشکل امروز دعوت اسلامی پیش از این که مشکل خارجی باشد مشکل داخلی و ذاتی است. زیرا دشمنی غیر مسلمانان با اسلام یک سنت ثابت و تغییر ناپذیر است. مشکل داخلی در سه چیز خلاصه می شود:
الف: نقص در برنامه ها ب: خطا در روش ها ج: ضعف در وسایل. اگر نقص در برنامه ، با برنامه ریزی سالم و متوازن برطرف، و روش های دعوی و اصلاح مواضع، به انجام رسد، تا وسایل معنوی و مادی دعوت ، قوت گیرد، آن گاه در برابر دعوت اسلامی، هیچ دشمنی، هر چند قوی و حیله گر، توان ایستادگی نخواهد داشت.
- وضعیت فعلی جهان اسلام، بشارت های پیروزی خدایی برای دعوت اسلامی را در خود دارد. مشروط بدان که مسلمانان واقعیت را درک کنند و در راه دعوت بکوشند و صبر پیشه کنند و یکدیگر را نیز به صبر فراخوانند …شاید مهم ترین خطوطی که می تواند به ترسیم وضع مطلوب و نوید بخش آینده کمک کند آن چیزی باشد که استاد محمد قطب حفظه الله در کتابش « رویه اسلامیه لأحوال العالم المعاصر» بر شمرده استو این خطوط عبارتند از:
- فروپاشی کمونیسم.
- ازهم گسیختگی جوامع معاصر.
- درگیری داخلی تشکل های درون بلوک جاهلیت.
- بیداری اسلامی . تفسیر و تبیین این خطوط به گفتاری درازتر نیاز دارد و از این رو شایسته است به اصل مرجع رجوع شود.[۷]
- در کتاب خداوند عزیز و حکیم ، سنت پیامبر برگوارش ، وعده های راستین و مشروطی وجود دارد که هرگز امکان تخلفش نیست و این وعده ها بشارت دهنده ی پیروزی دعوت اسلامی است .خداوند متعال می فرماید:
« هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»{توبه:۳۳}
ترجمه :
خدا است که پیغمبر خود ( محمّد ) را همراه با هدایت و دین راستین ( به میان مردم ) روانه کرده است تا این آئین ( کامل و شامل ) را بر همه آئینها پیروز گرداند ( و به منصّه ظهورش رساند ) هرچند که مشرکان نپسندند .
« هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَلَوْ کَرِهَ الْمُشْرِکُونَ»{صف:۹}
ترجمه :
خدا است که پیغمبر خود را همراه با هدایت و رهنمود ( آسمانی ) و آئین راستین ( اسلام ) فرستاده است تا این آئین را بر همه آئینهای دیگر چیره گرداند ، هرچند مشرکان دوست نداشته باشند .
« هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَى وَدِینِ الْحَقِّ لِیُظْهِرَهُ عَلَى الدِّینِ کُلِّهِ وَکَفَى بِاللَّهِ شَهِیداً»{فتح:۲۸}
ترجمه :
خدا است که پیغمبر خود را همراه با رهنمون و آئین راستین ( اسلام به سوی جملگی مردمان ) روانه کرده است تا آن را بر همه آئینها پیروز گرداند . کافی است که خدا گواه ( این چنین سخن و مسأله ای ) باشد .
« وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَ یَضُرُّکُمْ کَیْدُهُمْ شَیْئاً إِنَّ اللّهَ بِمَا یَعْمَلُونَ مُحِیطٌ»{آل عمران:۱۲۰»
و اگر ( در برابر اذیّت و آزارشان ) بردباری کنید و ( از دوستی با ایشان ) بپرهیزید ، حیله گری ( و دشمنانگی خائنانه ) آنان به شما هیچ زیانی نمی رساند ، ( چه ) شکّی نیست خداوند بدانچه انجام می دهند احاطه دارد ( و قادر به دفع نقشه های خائنانه و نیرنگهای اهریمنانه ایشان از شما است )
« وَعَدَ اللَّهُ الَّذِینَ آمَنُوا مِنکُمْ وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَیَسْتَخْلِفَنَّهُم فِی الْأَرْضِ کَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذِینَ مِن قَبْلِهِمْ وَلَیُمَکِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِکُونَ بِی شَیْئاً وَمَن کَفَرَ بَعْدَ ذَلِکَ فَأُوْلَئِکَ هُمُ الْفَاسِقُونَ** وَأَقِیمُوا الصَّلَاهَ وَآتُوا الزَّکَاهَ وَأَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ** لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا مُعْجِزِینَ فِی الْأَرْضِ وَمَأْوَاهُمُ النَّارُ وَلَبِئْسَ الْمَصِیرُ»{۵۵-۵۷}
ترجمه :
خداوند به کسانی از شما که ایمان آورده اند و کارهای شایسته انجام داده اند ، وعده می دهد که آنان را قطعاً جایگزین ( پیشینیان ، و وارث فرماندهی و حکومت ایشان ) در زمین خواهد کرد ( تا آن را پس از ظلم ظالمان ، در پرتو عدل و داد خود آبادان گردانند ) همان گونه که پیشینیان ( دادگر و مؤمن ملّتهای گذشته ) را جایگزین ( طاغیان و یاغیان ستمگر ) قبل از خود ( در ادوار و اعصار دور و دراز تاریخ ) کرده است ( و حکومت و قدرت را بدانان بخشیده است ) . همچنین آئین ( اسلام نام ) ایشان را که برای آنان می پسندد ، حتماً ( در زمین ) پابرجا و برقرار خواهد ساخت ، و نیز خوف و هراس آنان را به امنیّت و آرامش مبدّل می سازد ، ( آن چنان که بدون دغدغه و دلهره از دیگران ، تنها ) مرا می پرستند و چیزی را انبازم نمی گردانند . بعد از این ( وعده راستین ) کسانی که کافر شوند ، آنان کاملاً بیرون شوندگان ( از دائره ایمان و اسلام ) بشمارند ( و متمرّدان و مرتدّان حقیقی می باشند ) .** نماز را ( در وقت معیّن و با خشوع و خضوع لازم ) بخوانید ، و زکات را ( به مستحقّان آن ) بپردازید ، و از پیغمبر اطاعت کنید ، تا این که ( از سوی خدا ) به شما رحم شود ( و مشمول رضایت و عنایت او گردید ) .** گمان مبر که کافران درمانده کنندگان ( خدا ) در زمین باشند ( و بتوانند از چنگال مجازات الهی فرار کنند و از قلمرو قدرتش بیرون روند . نه تنها در این جهان از مجازات خدا مصون نیستند ) بلکه در آخرت جایگاهشان دوزخ است و چه بد جایگاهی است !
و در حدیث شریف آمده است:
« لَا تَقُومُ السَّاعَهُ حَتَّى یُقَاتِلَ الْمُسْلِمُونَ الْیَهُودَ فَیَقْتُلُهُمْ الْمُسْلِمُونَ حَتَّى یَخْتَبِئَ الْیَهُودِیُّ مِنْ وَرَاءِ الْحَجَرِ وَالشَّجَرِ فَیَقُولُ الْحَجَرُ أَوْ الشَّجَرُ یَا مُسْلِمُ یَا عَبْدَ اللَّهِ هَذَا یَهُودِیٌّ خَلْفِی فَتَعَالَ فَاقْتُلْهُ إِلَّا الْغَرْقَدَ فَإِنَّهُ مِنْ شَجَرِ الْیَهُودِ»[۸]
قیامت بر پا نمی شود تا مسلمانان با یهود بجنگند. پس مسلمانان آنان را می کشند تا یهودی پشت سنگ و درخت پنهان می شوند پس سنگ و درخت می گویند: ای مسلمان، ای بنده ی خدا این یهودی پشت من پنهان شده. بیا او را بکش به جز درخت «غرقد»که از درخت یهود است.
و در حدیث دیگر آمده است:
« تَکُونُ النُّبُوَّهُ فِیکُمْ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَکُونَ ثُمَّ یَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ یَرْفَعَهَا ثُمَّ تَکُونُ خِلَافَهٌ عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّهِ فَتَکُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَکُونَ ثُمَّ یَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَرْفَعَهَا ثُمَّ تَکُونُ مُلْکًا عَاضًّا فَیَکُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ یَکُونَ ثُمَّ یَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ یَرْفَعَهَا ثُمَّ تَکُونُ مُلْکًا جَبْرِیَّهً فَتَکُونُ مَا شَاءَ اللَّهُ أَنْ تَکُونَ ثُمَّ یَرْفَعُهَا إِذَا شَاءَ أَنْ یَرْفَعَهَا ثُمَّ تَکُونُ خِلَافَهً عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّهِ ثُمَّ سَکَتَ»[۹]
تا زمانی که خداخواسته باشد نبوت در بین شما خواهد بود سپس هر گاه بخواهد ه آن را بردارد آن را بر می دارد سپس خلافت طبق برنامه ی نبوت خواهد بود پس تا زمانی که خدا خواسته باشد خواهد بود پس هر گاه بخواهد آن را بردارد آن را بر می دارد سپس پادشاهی استبدادی است پس تا زمانی که خدا بخواهد ادامه دارد سپس خدا آن را بر می دارد هر گاه بخواهد آن را بر دارد سپس پادشاهی ستمگری است و تا خدا خواسته باشد ادامه دارد پس هر گاه بخواهد آن را بر دارد آن را بر می دارد سپس خلافت بر منهج نبوت می آید روای می گوید سپس پیامبر ساکت شد.
ویژگی ها و نشانه های و درس و عبرت های دیگری هم وجود دارد که بررسی کننده ی تاریخ دعوت در این عصر، می تواند آن را استخراج کنند.[۱۰]
——————————————–
منبع: درآمدی بر علم دعوت / مؤلف:دکتر محمد ابوالفتح البیانونی/مترجم:عبدالرحمن زمان پور / انتشارات: نشراحسان / چاپ:اول۱۳۸۸
[۱] . آراء مورخان به تبع نظرات تاریخی شان در تعیین دقیق محدوده ی عصر حاضر در تاریخ اسلامی، متفاوت است. در این جا، هماهنگ با طبیعت موضوع، من تاریخ سقوط خلافت را برگزیده ام چرا که سقوط خلافت اسلامی، نقطه عطفی در تاریخ دعوت است، و حادثه ی مهمی است که آینده را از گشذته ، از چند جهت متمایز می سازد.
[۲] . در این زمینه ، از میان سیصد منبع معتبر سیاسی که طی قرن ۱۴ هجری در محدوده ی عصر حاضر نوشته شده، از کتاب معالم التاریخ الاسلامی المعاصر استاد انور جندی – پخش دارالإصلاح للطبع و النشر – و کتاب واقعنا المعاصر استاد محمد قطب – نشر مؤسسه ی مدینه للصحافه – و کتاب رویه أسلامیه لأحوال العالم المعاصر استاد محمد قطب – نشر دار الوطن – و کتاب حرکه الجامعه الإسلامیه احمد فهد برکات الشوابکه – نشر مکتبه المنار عمان- استفاده شده است.
[۳] . کتاب دکتر محیی الدین الألوائی نشر دارالقلم دمشق.
[۴] کتاب دکتر علی الشیخ احمد ابوبکر نشر دارأمیه للنشر و التوزیع ریاض.
[۵] در کتابم وحده العمل الأسلامی بین الأملو الواقع، این کتاب به فارسی ترجمه شده و توسط نشر احسان چاپ شده است، به تعدادی از این گونه نکات مثبت و منفی اشاره کرده ام و راه پرهیز از مواضع منفی را نیز بین نموده ام به آن مراجعه شود.
[۶] ترمذی و ابوداود و ابن ماجه و غیرشان با الفاظی نزدیک به هم روایت کرده اند و ترمذی گفته است: حسن غریب است . سنسن ترمذی ۸/۲۲۲و شماره ۳۰۶۰ چاپ حمص و سنن ابن ماجه ۲/۱۳۳۱ و سنن ابی داود ۴/۲۱۳٫
[۷] . رویه اسلامیه لأحوال العالم المعاصر ۲۰۳-۲۵۱٫
[۸] . بخاری و مسلم با الفاظ متفاوتی آن را روایت کرده اند . این لظ مسلم است. شرح مسلم للنووی جلد ۶/۴۴-۴۵ و صحیح البخاری مع الفتح شماره ۲۹۲۶-۶/۱۰۳٫
[۹] . امام احمد در مسند روایتش کرده ۴/۲۷۳ و در مجمع الزوائد آن را ذکر کرده ۵/۱۸۸-۱۸۹ سپس گفته است: احمد در بیوگرافی نعمان آن را روایت کرده و بزار کاملتر کرده و بعضی قسمت ها یش را طبرانی درأوسط روایت کرده و رجالش ثقه اند.
[۱۰] . به رساله ی الدعوه الأسلامیه و الإنقاذ العالمی شیخ عبدالله علوا نشر دار الإسلام مراجعه شود.
لطفاً ترجمه ذیل را درست نماید:
… ثُمَّ تَکُونُ خِلَافَهً عَلَى مِنْهَاجِ النُّبُوَّهِ …
..سپس خلافت طبق برنامه ی خواهد بود .. (اشتباه بوده)
… سپس خلافت بر منهج نبوت میآید … (درست)